"Хүйлэн Огторгуйн Заадас - Эх дагины өчил" түүхэн роман

Зохиолч Shuudertsetseg Baatarsuren эгчийн "Хүйлэн огторгуйн заадас" номыг өнөөдөр уншиж дуусгав. Юуны өмнө улсын эх дагина Дондогдуламын талаар өмнө нь би арай өөрөөр буюу сөрөг бодолтой байсан минь үндсээрээ өөрчлөгдсөн гэж болно. Уншсан хүн болгоны тухайн хүний талаарх сэтгэгдлийг өөрчилсөн гэж бодож байна. Зохиолч түүхийн нарийн ширийн мэдээлэл, баримт сэлтэд гүн гүнзгий, тууштай эрэл хайгуул хийсэн нь хуудас болгонд мэдэгдэж байв. Эхний бүлэгт эх дагины бага наснаас эхлэн үүх түүх нь хөврөх бөгөөд өсөж төрсөн нутгаасаа шинэ нутаг руу нүүх нүүдлийн цувааг угтах малчин айл, хүмүүсээр хөдөөгийн сайхан заншлыг эргүүлэн сануулав. Үүний хажуугаар Богд гэгээнтний бага насандаа Төвдөөс Монгол хүртэл урт холын хүнд хэцүү бэрх замыг туулан ээж, ах, дүү нартайгаа ирсэн тухай болон хэдийгээр төвд хүн боловч хэрхэн Монголын төлөө зүрх сэтгэлтэй хүн болж төлөвшиж буй нь харагдана. Хуучин цагийн бэр буулгах ёсон буюу насны зөрүүг хамаарахгүйгээр сэтгэлгүй хүнтэйгээ нийлэх жам охины (Дондогдулам) ойрын төрлийн эгч нарыг ч бас тойрсонгүй. Дондогдулам хатны бага нас чинээлэг айлд, эцэг эхийн хайр халамжинд, бичиг эрдэм сурч гэгээрэн, өсөх насандаа сүм хийдэд бүтээл урлан, өвгөн ламыг асарч тойлсны үрээр бурханы шашинд мэдлэгтэй болж хувирч буй нь Богд Агваанлувсангийн хатан болох хувь ерөөлийг орйтуулж байжээ. Манж Чин улсын доройтол мөхөл ойртон дөхөх үед Богд гэгээнтэн болон засаг ноёд Монгол улсын тусгаар тогтнолын төлөө хаант Орос улс руу тусламж гуйсны үр дүнд хэрэв тусгаар улс болбол хаант улс байх уу, тэгвэл хаан нь хэн болох вэ, Богд Живзундамба бол хутагт хүн шүү дээ гэж Оросын сайдын хэлснээс үүдэн Богд Живзундамбыг хатантай болгох санаа анх төрсөн гэж болно. Мэдээж шашны дэг жаягийн үүднээс шашны мяндагтнууд энэ бүхэнд дургүй байх нь тодорхой. Богдын хатан болохын тулд ямархан хэцүү хувь тохиолыг туулан дайрсныг уншсан хэн бүхэн эх дагиныг өрөвдөн хайрлах биз ээ. Зохиолын дунд үеэс таньдаг нэрс гэнэт орж ирсэн нь Бадрах түшмэл, Хулангоо эхнэртэйгээ, хадам Чоймчиг гүн, түүний хүү Дамдин нар бол зохиолчийн өмнөх нэгэн зохиол болох “Үүлэн хээтэй орчлон” цаашид хэрхэн үргэлжилж буйг Богд гэгээн, Чин ван Ханддорж нарын дүрээр хамаатуулан хоёр романыг сүлэлдүүлжээ. Өмнөх зохиолыг амтархан уншиж байсны хувьд гол дүрүүдийн цаашдын хувь заяа хэрхэн эргэсэн нь надад сонирхолтой байлаа. Угаасаа хоёр романы гол дүрүүдийн амьдарч буй цаг хугацаа нэгэн үед өрнөж буй учраас уг романууд нийлснээр “Хүйлэн огторгуйн заадас” романыг улам өрнөлтэй, сонирхолтой болгосон байна. Монголын төр зүтгэсэн хүндээ халтай гэдгийн үлгэрээр Манжаас салан тусгаарласан 1911 он, хиагтын гурван улсын гэрээ өрнөсөн 1915 он, хятад цэрэг хүрээг эзэлсэн болон оросын цагаан цэргүүд хүрээг чөлөөлсөн, ардын хувьсгал өрнөсөн он жилүүд хүртэлх хугацаанд олон ч алтан ургийн эх оронч ноёдын үхэл, аллага зэргийг зохиолын төгсгөл хэсэг рүү оруулж өгөн тэр бүгдэд Богд хаан болон Эх дагина хэрхэн сэтгэл зовнин, өр эмтэрч байгааг өгүүлжээ. Монголын сүүлчийн их хатны амьдрал, хайр сэтгэл, улс төрийн бодлогын талаарх романы товч тэмдэглэлээ ийнхүү төгсгөе.